تشکیل شورای انقلاب به فرمان امام خمینی

با اوج گیری نهضت اسلامی در سال 1357، اندیشه ی طرح تشکلی به نام «شورای انقلاب» در میان روحانیون معتمد امام« قدس سره» پدید آمد، و در سفر شهید مطهری به پاریس، با امام مطرح شد.

اقای هاشمی رفسنجانی در این باره چنین نوشته است:(1)   

« ... آقای مطهری در مراجعت از سفر پاریس، دستور رهبر عظیم الشأن انقلاب را مبنی بر تشکیل شورای انقلاب آوردند. حضرت امام آقایان شهید مطهری، شهید بهشتی و موسوی اردبیلی و شهید باهنر و این جانب هاشمی رفسنجانی را به عنوان هسته ی اول شورای انقلاب تعیین و اجازه داده بودند که افراد دیگر با اتفاق نظر این پنج نفر اضافه
شوند و در جلسات ابتدایی تصمیم بر این شد که حتی الامکان ترکیب شورا از
اعضای روحانی و غیر روحانی به نسبت مساوی و نزدیک به هم باشد.

«طبعاً،
چون امام حرف ها را برای ایشان زده بودند، مرجع برای ما ایشان بودند.
بیشتر نص امام را از ایشان بایست می شنیدیم... ایشان بیشتر از ما مسائل
فکری برایشان مطرح بود تا عملی، و در گذشته هم این طوری بود. در شورای انقلاب هم این طوری بود. خیلی مواظب بود که خطوط انحرافی فکری که آن روز در جامعه ی ما وجود داشت و سر و صدا هم زیاد داشت، این ها در شورای انقلاب راه پیدا نکنند.»      

ترتیب خاصی که برای گفت و گو با افراد برای عضویت در شورای انقلاب در نظر گرفته شده بود، با مسؤولیت شهید مطهری به انجام رسید.

شهید مظلوم بهشتی در این باره، چنین اظهار کرده است(2) :

«...
افراد را امام تعیین می کردند، به این معنی که اول امام به یک گروه 5 نفری
از روحانیت مسؤولیت دادند که برای شناسایی افراد لازم برای اداره ی آینده
ی مملکت تلاش کنند. این عده عبارت بودند از آیت الله مطهری، هاشمی
رفسنجانی، موسوی اردبیلی، دکتر باهنر و خود بنده. بعد با آقای مهدوی کنی
صحبت کردیم و به امام اطلاع دادیم و ایشان هم شرکت نمودند. بدین ترتیب
هسته ی شورای انقلاب یک گروه شش نفری شد. بعدها آیت الله طالقانی و [آیت الله] خامنه ای نیز از
روحانیون اضافه شدند... به تدریج آقای مهندس بازرگان، دکتر سحابی و عده ای
دیگر از شخصیت ها را که امام نیز قبلاً می شناختند و با آن ها در پاریس
دیدار داشتند – قرار بود روی آن ها مطالعه کنیم و نظر نهایی مان را بدهیم
– آن ها را با نظر نهایی مان به امام در پاریس معرفی کردیم و امام نیز
تأیید نمودند.»

شورای انقلاب که در آذرماه 1357، شکل گرفت به عنوان اساسی ترین ارکان قدرت سیاسی و اجرایی امام« قدس سره» و مورد تأیید ایشان آغاز به کار کرد.

در پیام سیاسی بسیار مهم امام« قدس سره» در 22 دی 1357، تشکیل شورای انقلاب اعلام شد. در قسمتی از این پیام آمده است(3):

به موجب حق شرعی و بر اساس رأی اعتماد اکثریت قاطع مردم ایران که نسبت به این جانب ابراز شده است، در جهت تحقق اهداف اسلامی ملت، شورایی به نام شورای انقلاب اسلامی مرکب از افراد با صلاحیت و مسلمان و متعهد و مورد وثوق، موقتاً
تعیین شده و شروع به کار خواهند کرد. اعضای این شورا در اولین فرصت مناسب
معرفی خواهند شد. این شورا موظف به انجام امور معین و مشخصی شده است، از
آن جمله مأموریت دارد تا شرایط تأسیس دولت انتقالی را مورد بررسی و مطالعه
قرار داده و مقدمات اولیه ی آن را فراهم سازد.

بدیهی است که مسؤولیت های شورای انقلاب، عمده ترین مسؤولیت های رهبری انقلاب در داخل کشور محسوب می شد. شورا در آغاز، هفته ای یک بار و سپس دو بار، به
طور مخفی در منازل افراد تشکیل جلسه می داد. تصمیمات اتخاذ شده در این
جلسات بلافاصله با امام قدس سره در میان گذاشته می شد و پس از کسب تکلیف،
به مرحله ی اجرا در می آمد. از اقدامات مهم شورای انقلاب،
مذاکره با مقامات نظامی نیروهای مسلح، دیدارهای دیپلماتیک، ترتیب دادن
مسافرت بختیار به پاریس برای ملاقات با امام« قدس سره»، مأموریت راه
اندازی نفت و انتخاب رییس دولت موقت بود.

اساساً علل و انگیزه های بسیاری در تمایل به تشکیل شورای انقلاب دخیل بود.

آن
روزها گرایش به شورا شدید بود. رهبران و مبارزان با توجه به تصوری که از
استبداد و حکومت فردی داشتند، مایل به تکرار آن تجربه ها نبودند. به همین
دلیل به طور طبیعی باید شورای انقلاب تشکیل می شد. از این رو شورای انقلاب به عنوان طبیعی ترین شکل مدیریت در بدو انقلاب به طور خود جوش مطرح و پذیرفته شد و همه ی تصمیم ها از آن جا هدایت می شد
و برای بعضی کارها کمیته هایی فعالیت داشت که مهم ترین آن ها، کمیته ی
سوخت و کمیته ی اعتصابات بود.

شورای انقلاب پس از پیروزی

در آستانه ی پیروزی، شورا، مهندس مهدی بازرگان را به
عنوان نخست وزیر دولت موقت پیشنهاد نمود و امام« قدس سره» نیز پذیرفتند و
طی حکمی ایشان را منصوب کردند. بعد از پیروزی انقلاب در 22 بهمن 1357، شورای انقلاب و دولت موقت تحتِ لوای رهبری امام« قدس سره» و مشروعیت حاصله از حمایت های مردمی، زمام امور را به دست گرفتند. دومین تصمیم مهم شورای انقلاب، تصویب اساسنامه ی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی در دوم اردیبهشت 1358، بود. سپاه که بلافاصله بعد از پیروزی در سال
1357، بنا به فرمان امام« قدس سره» به فرماندهی حجت الاسلام لاهوتی، تشکیل
شده بود و مأموریت حفظ انقلاب و دستاوردهای آن را برابر حملات ضدِ انقلاب بر عهده داشت، با تصویب شورای انقلاب رسمیت پیدا کرد.

سپس، ملی شدن بانک ها، سامان بخشیدن به محاکمات دادگاه های انقلاب،
برگزاری همه پرسی در رابطه با نظام، بررسی پیش نویس قانون اساسی و انتشار
آن در جراید، تصویب قانون شوراهای محلی، ملی شدن صنایع بزرگ، تصویب آیین
نامه ی مجلس خبرگان و برگزاری انتخابات ریاست جمهوری و مجلس شورا و ... را
انجام داد. بدیهی است که شورا، مافوق دولت بود و خطوط کلی و راهبردی با
تمهیدات و تصمیمات اعضای آن اتخاذ می گردید. آیت الله طالقانی، چهره ی
محبوب مردمی و دومین رییس شورای انقلاب در 19 شهریور همان سال درگذشت.(4)

بعد از تسخیر لانه ی جاسوسی امریکا در 13 آبان 1358، دولت بازرگان فردای آن روز استعفای خود را تسلیم امام« قدس سره» کرد. شورای انقلاب بیانیه ی مهمی خطاب به ملت صادر کرد و یادآور شد که مصمم است در فرصت
محدودی، برگزاری همه پرسی درباره ی قانون اساسی، انتخابات مجلس شورای ملی و ریاست جمهوری و ... را به انجام رساند.

همه
پرسی قانون اساسی در 12 آذر 1358، و متعاقب آن انتخابات ریاست جمهوری در
بهمن 1358، برگزار و بنی صدر به عنوان رییس جمهور انتخاب گردید. بعد از
انتخاب بنی صدر، وی حملات شدیدی را علیه شورای انقلاب آغاز کرد. این اختلافات تا تشکیل مجلس شورای اسلامی در 7 خرداد 1359 و تحویل وظایف شورای انقلاب به مجلس ادامه داشت. با شروع کار مجلس و شورای نگهبان و دیگر نهادها، مسؤولیت و ضرورت وجود شورای انقلاب به پایان رسید. لذا در 12 تیر 1359، آیت الله بهشتی اعلام کرد:

«مسؤولیت شورای انقلاب دو هفته دیگر پایان می یابد.» (5) سپس آخرین جلسه ی شورا به ریاست مهندس
بازرگان در پنج شنبه 26 تیر 1359 برگزار شد و جراید نوشتند:(6)

«به دنبال تکمیل اعضا و حقوقدانان های شورای نگهبان و رفع موانع کار مجلس و تصویب اعتبارنامه ها، پایان کار شورای انقلاب اعلام شد.»

دکتر حسن حبیبی سخنگوی شورای انقلاب، در آخرین گفت و گوی خود، وضعیت آن را به طور خلاصه چنین تشریح کرد:(6)

«امروز با رسمیت یافتن مجلس شورای اسلامی و کامل شدن اعضای شورای نگهبان قانون اساسی، کار شورای انقلاب که تاکنون وظیفه ی قانونگذاری را بر عهده داشت، نیز به پایان رسید.

با تشکر روایت سرخ